Na kolaboracionom bordu CMS (engl. Compact Muon Solenoid) kolaboracije u Evropskom centru za nuklearna istraživanja CERN, nedavno je izglasano da Univerzitet Crne Gore (UCG) bude punopravni član CMS kolaboracije koja vodi jedan od vodećih eksperimenata u fizici čestica danas. Iako su naši naučnici radili na projektima u CERN-u kao članovi drugih univerziteta i instituta, ovo je prvi put da je UCG zvanično član jedne istraživaživačke kolaboracije u CERN-u. Lider u ovim istraživanjima u Crnoj Gori je Prirodno-matematički fakultet (PMF).
Rukovodilac istraživačke grupe prof. dr Nataša Raičević, sa PMF-a, kaže za sajt UCG da je crnogorskim naučnicima omogućeno korišćenje svih resursa kojima kolaboracija raspolaže. Pošto je CMS, pored ATLAS eksperimenta, do sada najveći eksperiment u CERN-u i uopšte u svijetu u oblasti fizike elementarnih čestica, to znači i mogućnost ušešća na mnogim i raznovrsnim naučnim projektima koji se realizuju u okviru ove kolaboracije koju sačinjava skoro 200 visoko rangiranih univerziteta i instituta svijeta.
Veoma je značajno što je omogućena integracija crnogorske nauke i uključivanje ovdašnjih naučnika i studenata u vodeće naučne projekte u svijetu. Takođe, kroz ovakve zajedničke projekte razvija se saradnja UCG sa renomiranim univerzitetima i institutima širom svijeta.
“Najveći značaj je što naši mladi saradnici, studenti i postdiplomci dobijaju mogućnost da rade i budu u vodećim centrima naučnih zbivanja. Uključivanje mladih istraživača sa našeg univerziteta u rad na aktuelnim problemima u nauci je i bio naš primarni cilj koji je realizovan uz svesrdnu podršku Ministarstva nauke i ministarke dr Sanje Damjanović koja veoma dobro razumije šta je nauka današnjeg vremena”, smatra Raičevićeva.
Ona je objasnila da je CMS eksperiment iz fizike elementarnih čestica i napravljen je sa ciljem da se dobiju odgovori na neka fundamentalna pitanja iz fizike, a vezana su za elementarnu strukturu materije i njeno funkcionisanje. Pored fizičara sa PMF-a značajno mjesto u ovim projektima imaće i mladi programeri sa Studijskog programa Računarske nauke sa PMF-a, a u grupi je i izvrstan postdiplomac sa Elektrotehničkog fakulteta.
Istraživačkom grupom u CERN-u predvode profesor Goran Šuković sa PMF-a i Raičevićeva, a za sada su članovi kolaboracije još pet studenata specijalističkih, master i doktorskih studija: dvije fizičarke, Jelena Mijušković i Itana Bubanja, dva studenta sa Studijskog programa Računarske nauke PMF-a, Petar Đerković i Dušan Milenković i student ETF-a koji završava magistarske studije, Amar Kapic.
Prema riječima Raičevićeve oni će raditi na različitim projektima.
“To su fundamentalna istraživanja iz domena fizike elementarnih čestica, a vezana su za produkciju čestica kroz tzv. Drell-Yan parove. Kroz ova istraživanja mogu se razotkriti i detaljnije objasniti mehanizmi kojima čestice interaguju, a od izuzetne su važnosti i za dobijanje odgovora na mnoga pitanja vezana za razumijevanje kreacije i svojstava Higgs bozona. Zatim, razvijanje algoritama za mjerenje i unapređenje efikasnosti rekonstrukcije i identifikacije čestica u CMS detektorskom sistemu. Programerski zadaci vezani za razvoj softvera i aplikacija koje će olakšavati korišćenje podataka i informacija sa detektora kao i razvoj softvera koji će obezbjeđivati pregled podataka i kontrolu njihovog kvaliteta tokom samog eksperimenta tj. nekoliko sekundi nakon što se desi interakcija protona. Rad na novoj detektorskoj komponenti CMS-a, kalorimetru izuzetne granularnosti, koji će obezbijediti rekonstrukciju i mjerenje energije čestica sa velikom tačnošću. Ovaj novi element u detektorskom sistemu CMS-a je neophodan za detekciju čestica koje nastaju pri interakciji protona koji će se ubrzavati na akceleratoru LHC (Large Hadron Collider) tokom tzv. FAZE 2 njegovog rada kada će uslovi i učestalosti interakcija protona biti na maksimumu. Na analizi fizičkih procesa koji prate prolazak čestica kroz ovaj kalorimetar radiće naši fizičari, na organizaciji, skladištenju i dostupnosti podataka i baza podataka radiće programeri, a na detektorskom kontrolnom sistemu inženjeri”, onjasnila je ona.
“Fizika elementarnih čestica se bavi fundamentalnim istraživanjima i daje odgovore o dešavanjima na udaljenostima i dimenzijama koje su reda veličine milion milijardi puta manje od veličine jednog milimetra. Međutim, iako fundamentalna nauka, fzika čestica je zbog potrebe za dobijanjem odgovora o dešavanjima na najfundamentalnijem nivou inicirala i bitno uticala na razvoj novih tehnologija koje bi omogućile i podržale tako kompleksna istraživanja. Neke tehnologije koje se danas intenzivno koriste u društvu, započele su i razvile su se u CERN-u zbog potrebe skladištenja, organizovanja i dostupnosti ogromne količine podataka mnogim fizičarima u kolaboracijama i potrebe za detektorima visoke rezolucije. To su na primjer World Wide Web odnosno internet i touchscreen tehnologija. Takođe, razvoj akceleratora kao početnih elemenata u eksperimentalnoj fizici čestica (akcelerator je fizičarima čestica mikroskop kroz koji mogu da ’vide’ najbolje od svih) je imao veliki uticaj na istraživanja, liječenje i dijagnostiku u medicini. Ogromne dimenzije akceleratora i potreba za velikim brojem superprovodnih magneta doveli su do razvoja industrijske proizvodnje ovih magneta. Mogu slobodno reći da je fizika cestica pogurala i bitno uticala na tehnološki razvoj i savremenu nauku.
Pripremila O. Đ.