Nedavno je usvojena Strategija naučnoistraživačke djelatnosti u Crnoj Gori 2024‒2028. O tome kao i ostalim aktivnostima, izazovima i planovima u ovoj oblasti razgovarali smo sa Maricom Melović, generalnom direktoricom Direktorata za naučnoistraživačku djelatnost u Ministarstvu prosvjete, nauke i inovacija.
Kako biste procijenili aktuelno stanje nauke u Crnoj Gori?
‒ Nauka u Crnoj Gori prolazi kroz tranziciju koja je istovremeno izazovna i puna potencijala. Dok sa jedne strane postoje ambiciozni strateški dokumenti, koji postavljaju jasan okvir za razvoj, aktuelno stanje pokazuje da je implementacija još uvijek ograničena resursima. Ključno pitanje ostaje kako obezbijediti stabilno finansiranje i spriječiti odliv mladih talenata, što su prioriteti za naredni period.
Ipak, pozitivni koraci su vidljivi, poput uključivanja u evropske programe, stimulisanja doktorskih studija, razvoja izvrsnih naučnoistraživačkih timova i uspostavljanja istraživačkih grantova koji podstiču mlade istraživače da ostanu i rade u zemlji.
Intenzivan i posvećen rad cijelog tima u Direktoratu za naučnoistraživačku djelatnost u prethodnih godinu dana rezultirao je donošenjem Strategije naučnoistraživačke djelatnosti 2024‒2028, što direktno doprinosi ostvarivanju zacrtanih planova u Programu pristupanja Crne Gore Evropskoj uniji. Takođe je usvojena Mapa puta za istraživačku infrastrukturu 2024‒2028, što zapravo proizilazi iz obaveza koje se odnose na Pregovaračko poglavlje 25. Pored ovih važnih strateških dokumenata, sprovedene su i brojne afirmativne aktivnosti za naučnoistraživačku zajednicu. Posebno bih istakla Program stipendija izvrsnosti za doktorska istraživanja, Program istraživačkih grantova za podsticanje izvrsnosti, kao i Konkurs za sufinansiranje naučnoistraživačke djelatnosti.
Nadalje, uslijed ubrzanog razvoja nauke i istraživanja i njihove tijesne veze sa inovacijama i tehnološkim razvojem, kao i obaveza usklađivanja sa evropskim regulativama i boljeg pozicioniranja u okviru Evropskog istraživačkog prostora (ERA), prepoznata je potreba za izmjenama nacionalne regulative u ovoj oblasti. S tim u vezi, novi Predlog Zakona o naučnoistraživačkoj djelatnosti je u nacionalnim procedurama odobravanja.
Strategijom naučnoistraživačke djelatnosti u Crnoj Gori 2024‒2028 definisani su prioriteti i pravci razvoja ove oblasti kod nas. Navedite najbitnije?
‒ Strategija naučnoistraživačke djelatnosti Crne Gore usklađena sa standardima Evropske unije, predstavlja ključni strateški dokument za dugoročni razvoj nauke u zemlji i njenu integraciju u ERA. Ovim dokumentom definisana su tri ključna pravca razvoja: poboljšanje okvirnih uslova za funkcionisanje naučnoistraživačke djelatnosti, jačanje ljudskih resursa i institucionalnih kapaciteta u oblasti nauke i istraživanja i snaženje međunarodne saradnje u nauci i istraživanjima.
Poseban fokus stavljen je na razvoj prioritetnih oblasti kao što su: održiva poljoprivreda i lanac vrijednosti hrane; energija i održiva životna sredina; održivi i zdravstveni turizam; nauka, obrazovanje i kultura; medicina i zdravlje; socio-politički i socio-ekonomski izazovi crnogorskog društva; novi materijali, tehnologije, proizvodi i servisi; upravljanje rizicima od prirodnih nepogoda i informaciono-komunikacione tehnologije.
Na koji se način ova strategija oslanja na EU smjernice i standarde?
‒ Crna Gora se aktivno usklađuje sa evropskim politikama u oblasti nauke i istraživanja, čineći pomenutu Strategiju u velikoj mjeri refleksijom prioriteta ERA.
Dakle, Strategija je utemeljena na ključnim evropskim dokumentima. Kroz jačanje kapaciteta za otvorenu nauku i ulaganja u zelenu i digitalnu tranziciju, Crna Gora se približava evropskim standardima. Integracijom sa evropskim istraživačkim mrežama i korišćenjem fondova, naučna zajednica dobija priliku da učestvuje u globalnim projektima i unaprijedi kvalitet svojih istraživanja.
Već ste ukazali da je jedno od ključnih pitanja kako spriječiti odliv mladih talenata. Kako se Minstarstvo bori protiv tog problema i na koji način podržava mlade naučnike?
‒ Dugoročni razvoj naučnoistraživačke djelatnosti prvenstveno zavisi od kvaliteta ljudskih resursa, zbog čega ulaganje u njihov razvoj i izvrsnost predstavlja jedan od ključnih strateških pravaca. Kako bi se osigurali optimalni uslovi za razvoj naučnoistraživačkog rada, neophodno je stvoriti atraktivno radno okruženje i obezbijediti odgovarajuće instrumente podrške za razvoj naučnih i istraživačkih karijera. Takvi uslovi omogućavaju sprovođenje reprezentativnih istraživanja, prihvatanje evropskih inovativnih izazova i stvaranje podsticajnog okruženja za mlade istraživače i naučnu zajednicu, čime se osigurava dugoročna održiva konkurentnost. Takođe, ovakav pristup motiviše talente da ostanu u zemlji.
Naime, Ministarstvo prosvjete, nauke i inovacija ulaže značajne napore kako bi zadržalo mlade talente u zemlji. Stipendije izvrsnosti za doktorska istraživanja pružaju mladim istraživačima mogućnost da razvijaju karijeru u Crnoj Gori, dok istraživački grantovi za podsticanje izvrsnost, pored jačanja nacionalnih naučnoistraživačkih timova, podržavaju interdisciplinarne projekte i saradnju sa inostranim institucijama. Pored toga, programi mobilnosti omogućavaju mladim istraživačima da se usavršavaju u vodećim međunarodnim centrima, čime se smanjuje odliv talenata i jača naučna zajednica u zemlji.
Dakle, razvoj naučnoistraživačke karijere u Crnoj Gori zahtijeva programsku i sistemsku podršku, koja će stvoriti okruženje koje će podstaći razvoj karijera, zadržati talente u zemlji i ojačati našu poziciju na evropskoj naučnoj sceni.
Za zadržavanje mladih naučnika važna je i dobra infrastruktura za istraživanja. Postoje li planovi za njeno poboljšanje u Crnoj Gori?
‒ Mapa puta za istraživačku infrastrukturu, kao jedan od ključnih strateških dokumenata iz ove oblasti, predviđa ambiciozan plan modernizacije postojećih kapaciteta i razvoja novih istraživačkih centara. Plan uključuje osavremenjivanje opreme, razvoj centara izvrsnosti i bolje umrežavanje sa evropskim istraživačkim mrežama. Poseban akcenat stavljen je na oblasti kao što su biomedicina, obnovljivi izvori energije i informacione tehnologije, što će omogućiti Crnoj Gori da postane konkurentna u međunarodnom istraživačkom prostoru. Cilj ovog strateškog dokumenta je da stvori infrastrukturu koja podržava izvrsnost i interdisciplinarna istraživanja.
Takođe, Program istraživačkih grantova za podsticanje izvrsnosti umnogome doprinosi poboljšanju infrastrukture, na način što obezbjeđuje nabavku opreme namijenjene istraživanju u iznosu 50 odsto ukupne vrijednosti projekata.
Uključivanje Crne Gore u panevropske istraživačke mreže takođe je važan korak ka podizanju kvaliteta domaće naučne infrastrukture. Očekuje se da će realizacija ovih planova značajno unaprijediti mogućnosti za sprovođenje inovativnih istraživanja i saradnju sa međunarodnim partnerima.
Međunarodna saradnja ima veoma važnu ulogu za naučnoistraživačku djelatnost jedne zemlje. Kako ocjenjujete taj aspekt u Crnoj Gori?
‒ Crna Gora ostvaruje zapažene rezultate u međunarodnoj saradnji, posebno kroz programe kao što je Horizont Evropa i članstvo u organizacijama poput CERN-a i EMBL-a. Takođe, u prethodnom periodu ostvaren je izuzetan napredak Direkcije za programe Horizont Evropa i COST, koja je, kroz projekat NCP_WIDERA.NET pružila izuzetnu podršku zajednici i realizovala više javnih poziva za obuke, studijske posjete, kao i peer review prijave za Horizont Evropa projekte.
Evidentan je veliki prostor za napredak, posebno u iskorišćavanju EU fondova i razvoju bilateralnih odnosa sa vodećim istraživačkim centrima. Naime, jačanjem međunarodnog umrežavanja, crnogorska naučna zajednica može dodatno podići svoj ugled na globalnoj sceni.
Za ekonomski razvoj jedne zemlje veoma je važna povezanost nauke i privrede. Kakvo je stanje u Crnoj Gori?
‒ Možemo reći da je povezanost nauke i privrede u Crnoj Gori u fazi razvoja. Postoje inicijative koje podstiču saradnju, poput uključivanja privrednih partnera u istraživačke grantove, međutim potrebna je veća institucionalna podrška, kao i podsticaji za kompanije koje ulažu u istraživanje i razvoj. Neophodno je dodatno unaprijediti ovu oblast kroz programe transfera tehnologije, poreske olakšice za preduzeća koja ulažu u istraživanje i razvoj, te podršku za komercijalizaciju inovacija, kako bi se povećala primjena naučnih rezultata u privredi.
Pored toga, Fond za inovacije, kroz programske linije, nedavno otvoren Naučno-tehnološki park u Podgorici, u okviru kojeg je osnovana Kancelarija za tehnološki transfer, kao i Inovaciono-preduzetnički centar Tehnopolis u Nikšiću, kroz mentorsku podršku i raznovrstan program obuka i usluga, pružaju ključnu infrastrukturu za razvoj istraživanja i inovacija i povezanost sa privredom.
Na koji se način može unaprijediti saradnja sa naučnom dijasporom?
‒ Saradnja sa naučnom dijasporom može se unaprijediti kroz kreiranje digitalne platforme za povezivanje domaćih i inostranih istraživača, organizaciju konferencija i naučnih skupova, kao i razvoj zajedničkih istraživačkih projekata. Takvi programi omogućili bi razmjenu znanja i iskustava, što bi imalo pozitivan uticaj na naučnoistraživačke kapacitete u Crnoj Gori. Prepoznajući značaj ovog umrežavanja, Ministarstvo će sljedeće godine kreirati Program saradnje sa naučnom dijasporom, što je prepoznato kao posebna aktivnost u Strategiji. Kroz ovaj program dodatno bi se motivisali naučnici iz dijaspore da se aktivno uključe u razvoj nauke u Crnoj Gori.
Za budućnost nauke važno je da se za nju zainteresuje što više učenika. Kako popularizovati nauku među mladima?
‒ Popularizacija nauke zahtijeva kontinuirani angažman svih društvenih aktera. Za promovisanje nauke među mladima potrebna je integracija STEM programa u obrazovni sistem, organizacija naučnih festivala, poput festivala Dani nauke i inovacija koji Ministarstvo organizuje svake godine, radionica i takmičenja, kao i promocija nauke, što je, takođe, podržano od strane Ministarstva kroz Konkurs za sufinansiranje naučnoistraživačke djelatnosti. Takođe, škole i univerziteti treba da igraju ključnu ulogu u razvoju interesovanja za nauku. Uz dodatnu podršku obrazovnog sistema, mladi u Crnoj Gori mogu biti motivisani da nauku prepoznaju kao atraktivan karijerni put.
Ministarstvo dodjeljuje i godišnje nagrade za naučna dostignuća, te kroz uspjehe crnogorskih naučnika inspiše nove generacije.
Lj. Vukoslavović
(Objavljeno u decembarskom štampanom broju „Prosvjetnog rada“)
